تقویم سالیانه را که ورق می زنیم با روزهایی مواجه می‌شویم که به یک حرفه خاص اختصاص یافته است. به عنوان مثال عناوینی مانند روز مهندس، روز پزشک، روز داروساز، روز پرستار و ... مشهود است؛ معمولاً اینگونه است که به پاس خدمات ارزشمندی که این مشاغل به جامعه اعطا کردهاند، یک روز مشخص که معمولاً سالروز تولد اسطوره آن حرفه است، گرامی داشته می‌شود و با این مستمسک در آن روز از خدمات آنان تجلیل و تقدیر می‌شود، هر چند که صرفاً جنبه نمایشی داشته باشد. نکوداشت این روزها در سایر کشورها نیز به عنوان یک روز ملی وجود دارد و بعضاً نیز به عنوان یک روز بین‌المللی ارج نهاده می شود.
اما رشته اقتصاد با وجود برخورداری از جایزه نوبل، نتوانسته است روزی از تقویم سالیانه را نصیب خود نماید، نه در سطح بین المللی و نه در سطح ملی در هیچ کشوری. علت این پدیده چیست؟ طبیعتاً دلیل آن فقدان اسطوره اقتصادی نخواهد بود، چرا که بزرگانی مانند آدام اسمیت، ریکاردو، مارشال، مالتوس، کینز، فریدمن، هایک و بسیاری دیگر برای هر اقتصاد خوانده ای شناخته شده هستند. شاید اولین و بدیهی ترین دلیلی که به ذهن خطور می‌کند این است که خدمات حرفه هایی مانند پزشکی، مهندسی، داروسازی و پرستاری در زندگی افراد جامعه محسوس بوده و به وضوح آشکار است که تلاش های آنان منشاء بهبود کیفیت زندگی افراد و افزایش رفاه جامعه شده است. بنابراین لازم و ضروری است که برای قدردانی از زحمات آنان به صورت نمادین یک روز خاص به آنها اختصاص یابد.
اما در مورد اقتصاددانان، آثار خدمات آنان برای افراد، خانوارها و جامعه محسوس و قابل درک نیست. به عبارت دیگر، از منظر عموم، تلاش های اقتصاددانان نتوانسته است به بهبود کیفیت زندگی افراد و افزایش رفاه جامعه منتهی شود. در حالی که هر یک از حرفه‌های یاد شده به نحوی از انحاء نیازی را مرتفع ساخته و یا دردی از آلام افراد و جامعه را تسکین داده و لذا فقدان خدمات آنان غیرقابل تصور است، اقتصاددان ها نتوانسته‌اند این باور را در بین مردم و جامعه ایجاد کنند که تلاش های آنها دارای آثار مثبتی در زندگی افراد است و لذا فقدان این تلاش ها، شرایط و کیفیت زندگی را غیر قابل تحمل می نمود. برای قرابت بیشتر ذهن، کافی است به این نکته توجه شود که با وجود تحولات چشمگیر و افزایش پیچیدگی در نظریات اقتصادی، بروز بحران های مالی و اقتصادی چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه با درجات متفاوتی از شدت و ضعف کماکان ادامه دارد.
در بحران مالی جهانی ۲۰۰۷ که موجی از ورشکستگی بنگاه ها و شرکت‌ها را به همراه داشت و موجب بیکاری و بی خانمانی افراد و خانوارهای کثیری در کشورهای متعددی شد، فقدان مسئولیت اخلاقی اقتصاددانان در ارائه توصیه های سیاستی که منجر به بروز بحران شد، بیش از هر زمانی نمود یافت. این بحران بعد از بروز بحران‌های دیگری که قبلاً نیز تجربه شده بود، در سطح وسیع تر به وقوع پیوست و اکنون نیز برخی از اقتصاددانان پیش‌بینی می کنند که تا اواخر این دهه بحران دیگری در اقتصاد آمریکا روی خواهد داد. متقابلاً، اقتصاد ایران نیز با بحران های مالی و اقتصادی ناآشنا نبوده است. طی سال های زیادی اقتصاد ایران با نرخ تورمهای دورقمی مواجه بوده است.
طی ادوار مختلف، بحران های ارزی منجر به افزایش فشارهای تورمی، کاهش ارزش پول ملی و تشدید شکاف طبقاتی شده است. از آنجا که بروز بحران، سبب افزایش ترس و نااطمینانی نسبت به آینده می شود، افراد و خانوارها قادر به برنامه‌ریزی برای بلندمدت نبوده و حتی ممکن است در نتیجه تصمیمات اشتباه با زیان های عمده ای مواجه شوند. در این شرایط، امکان بسط و توسعه ظرفیت های تولیدی بلندمدت وجود ندارد و در نتیجه آن اشتغال‌زایی کاهش و بیکاری افزایش می یابد.
با توجه به اینکه ۷۹ اقتصاددان طی ۴۹ سال گذشته با نظریهپردازی در حوزه های مختلف، مفتخر به دریافت جایزه نوبل شده اند ولی هنوز بحران های مالی و اقتصادی مکرراً به وقوع می پیوندد، آیا می توان گفت اقتصاددانان در فضایی غیرواقعی نظریه پردازی می کنند؟ به نظر پاسخ خیر است. پزشک و مهندس، هر یک راه و شیوه انجام صحیح و اصولی یک فرآیند را بر اساس تجربیات کسب شده به ما نشان داده اند. در صورت قصور و بروز مشکل، تقصیر متوجه کلیت حرفه پزشکی یا مهندسی نخواهد بود، بلکه مجری آن باید مورد عتاب باشد. در خصوص اقتصاد نیز، علم اقتصاد هزینه فرصت انتخاب ها را نشان می دهد.
هزینه فرصت بیانگر آن است که نمی‌شود همه چیز را با هم در اختیار داشت. برای کسب هر منفعتی باید هزینه ای پرداخت شود. در اصطلاح گفته می شود «در اقتصاد ناهار مجانی وجود ندارد». نمی‌شود بدون افزایش ظرفیت تولیدی، با پرداخت بهره های بالا به سپرده های بانکی، نقدینگی را چند برابر افزایش داد و انتظار جهش نرخ ارز، بروز تورم شدید، احتکار و گرانی را نداشت. اینها اصول علم اقتصاد است و تا زمانی که از آن درس نگیریم، تکرار بحران ها همزاد زندگی واقعی خواهد بود. بدیهی است، تحت این شرایط، از آنجا که نوسانات و التهابات اقتصادی برای عموم جامعه ناخوشایند است و سیاستگذار نیز از اشتباهات گذشته، هزینه فرصت انتخاب ها را درک نکرده است، انتظار نکوداشت روزی برای قدردانی از تلاش های اقتصاددانان حداقل در میان مدت چندان عقلایی نباشد.
مهدی هادیان
منبع: ایبِنا
