گردشگری سلامت، گردشگری پزشکی، گردشگری درمانی (Medical Tourism)، نامش را هر چه که بگذاریم می‌تواند شفابخش باشد، شفابخش اقتصادی که دیگر به بزرگترین مُسکن چند دهه گذشته خود یعنی درآمدهای نفتی دسترسی ندارد. با افت قابل توجه درآمدهای نفتی که از سال گذشته و هم‌زمان با خروج یک‌جانبه ایالات متحده از توافق برجام آغاز شده و امسال نیز با شدت بیشتری ادامه پیدا کرده است، دیگر امکان تحقق بخش اعظمی از درآمدهای حاصل از صادرات نفت که هر ساله در تنظیم بودجه و در نتیجه حساب و کتاب دخل و خرج دولت لحاظ می‌شود، وجود ندارد و با توجه به دورنمای مبهم مناقشات هسته‌ای، بازگشت سریع درآمدهای نفتی به روال سابق مبتنی بر صادرات حدود دو و نیم میلیون بشکه در روز چندان محتمل به نظر نمی‌رسد.
به این ترتیب، چاره‌ای به جز یافتن راه‌هایی برای جبران افت درآمدهای نفتی در بودجه نیست و از همین رو بسیاری از صاحبنظران بر این عقیده هستند که باید اتکای دولت بر درآمدهای مالیاتی بیشتر شده و افزایش درآمدهای مالیاتی، کاهش درآمدهای نفتی را جبران کند. شاید این پیشنهاد سرراست‌ترین و منطقی‌ترین راه حل ممکن باشد ولی با مانع بسیار مهمی بر سر راه تحقق خود مواجه است و آن رکود تورمی حاکم بر اقتصاد ایران است.
افزایش نرخ‌های مالیاتی در اغلب مواقع رکود تورمی را در یک اقتصاد تعمیق می‌کند، کما این که راه حل دیگر پیشنهادی که همانا روی آوردن دولت به استقراض از طریق انتشار اوراق قرضه دولتی است نیز در شرایط رکودی و چشم‌انداز مبهم و نه چندان روشن درآمدهای آتی دولت، راه‌حل چندان مطمئنی به نظر نمی‌رسد چرا که می‌تواند پایداری بودجه را در سال‌های آینده با خطرات جدی مواجه کند. پس نقشی دیگر باید زد و چاره‌ای دیگر باید اندیشید؛ طرح‌ها و پیشنهاداتی که بتوانند با استفاده از منابع موجود کشور در کوتاه‌مدت درآمدزایی برای اقتصاد داشته و با رونق دادن به اقتصاد و افزایش تولید ناخالص ملی، از فشار رکود بر اقتصاد کاسته و در نتیجه از فشارهای بودجه‌ای دولت نیز بکاهند.
طبیعی است که در شرایط کنونی، یافتن جایگزینی کامل برای درآمدهای تحقق‌نیافته نفتی امکان‌پذیر نیست و باید بر محل‌های درآمدی کوچکتر ولی قابل‌وصول‌تر تمرکز کرد. یکی از این محل‌های حصول درآمد، بالاخص درآمد ارزی برای کشور، گردشگری سلامت است که تحقق آن نه تنها دور از دسترس نیست بلکه به دلیل امکان رسیدن به آن در کوتاه‌مدت، می‌تواند به عنوان یکی از پتانسیل‌های مقابله با فشارهای تحریمی مطرح باشد.
ایران همان‌طور که از منابع عظیم نفت و گاز برخوردار است، از ذخایر انسانی ارزشمند در زمینه علوم پزشکی و درمانی نیز بهره‌مند است. چندین دهه جذب نفرات برتر آزمون‌های ورودی دانشگاه‌ها به رشته‌های پزشکی باعث شده است ایران که تا دهه ۶۰ برای ارائه خدمات درمانی مورد نیاز کشور نیازمند ورود پزشکانی از کشورهای مختلف از جمله هند بود، در سال‌های اخیر شاهد ورود گردشگران سلامت از کشورهای مختلف بالاخص کشورهای همسایه باشد. بنابراین به دلایل ذیل، درآمدهای ناشی از گردشگری درمانی می‌تواند بخشی هر چند کوچک از افت درآمدهای نفتی را برای کل کشور و به تبع آن، از طریق اخذ مالیات‌های متناسب، برای دولت جبران کند:
۱- به دلیل نظام خاص آموزشی و تحصیلات تکمیلی، نیروی انسانی بسیار کارآمد و توانمندی جذب رشته‌های مورد نیاز گردشگری درمانی شده و از نظر سرمایه انسانی که اصلی‌ترین سرمایه مورد نیاز برای درآمدزایی در این بخش است، کمابیش صاحب مزیت نسبی و شاید مطلق در منطقه هستیم.
۲- با توجه به جمعیت محدود بسیاری از کشورهای منطقه از جمله کشورهای همسایه خلیج فارس، رقابت آنها در زمینه تأمین نیروی انسانی مورد نیاز در این بخش با ایران کمابیش امکان‌پذیر نبوده و مزیت کشور در این حیطه می‌تواند در آینده نیز حفظ شده و لذا چشم‌انداز سودآوری در این بخش بلندمدت است.
۳- هر چند ورود گردشگران سلامت از سال‌های گذشته نیز وجود داشته ولی با افت ارزش پول ملی، به دلیل به صرفه بودن دریافت خدمات مربوطه، ورود این دسته از گردشگران بالاخص از کشورهایی همچون عراق و آذربایجان در ماه‌های اخیر شدت بیشتری گرفته است.
۴- ساز و کار نسبتاً خصوصی بازار سلامت در اقتصاد کشور باعث شده تا بخش خصوصی فعالیت بیشتری در این حوزه داشته باشد که در صورت تسهیل قوانین و انسجام در نحوه برخورد با فعالان این حیطه، نیازی به سرمایه‌گذاری مستقیم از محل منابع دولتی نخواهد بود. به این ترتیب، رونق این بخش، هم به افزایش درآمدهای ارزی منتهی می‌شود و هم می‌تواند پایه‌ای جدید برای درآمدهای مالیاتی دولت باشد بدون آن که رکود را تعمیق کند.
۵- برخلاف بسیاری از بخش‌های اقتصادی کشور که به مرکزیت پایتخت شکل گرفته و گسترش یافته‌اند، قابلیت‌های حوزه پزشکی کمابیش در سراسر کشور پخش شده است به طوری که بسیاری از گردشگران درمانی از همسایگان جنوبی کشور با هدف دسترسی به خدمات پزشکی در استان فارس به مرکزیت شیراز و بسیاری از گردشگران از شمال کشور برای بهره‌گیری از خدمات درمانی در شهر تبریز وارد ایران می‌شوند. همچنین امکان ارائه خدمات درمانی به توریست‌های مذهبی در مشهد نیز دور از دسترس نبوده و مراکز درمانی استان اصفهان نیز می‌تواند در خدمت توریست‌های کشورهایی چون عراق باشد.
همچنین، در چند سال گذشته طرح‌هایی تحت عنوان دهکده‌های سلامت، علاوه بر زیرساخت‌های موجود، برای جذب گردشگران سلامت در کشور شکل گرفته‌اند که تسریع در اتمام آنها در مناطقی همچون استان اردبیل و قم می‌تواند امکان جذب گردشگر را افزایش دهد و درآمدهای حاصل از آن می‌تواند در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و حتی بلندمدت جایگزینی برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی بوده و تاب‌آوری اقتصاد در برابر تحریم‌ها را تقویت کند. این گام کوچکی است ولی مسیرهای طولانی در بسیاری از مواقع با گام‌های کوچک و سنجیده پیموده می‌شوند.
منبع: ایبِنا
ایلناز ابراهیمی (عضو هیات علمی گروه اقتصاد پژوهشکده پولی و بانکی)
